Lęk: poznaj przeciwnika

        Emocje takie, jak strach i lęk są wpisane w ludzką kondycję. Dlatego też doświadczenie lęku jest znane od wieków. Z biegiem czasu można dostrzec wyraźne przesunięcie źródeł lęku z tego co "zewnętrzne" ku temu, co "wewnątrz" człowieka. W psychologii lęk jest definiowany jako: "stan emocjonalny związany z antycypacją niebezpieczeństwa nadchodzącego z zewnątrz lub pochodzącego wewnątrz organizmu, któremu towarzyszy wiele objawów pobudzenia psychicznego". W odróżnieniu od strachu, owa antycypacja jest procesem wewnętrznym, niezwiązanym z bezpośrednim zagrożeniem, towarzyszą jej poznawcze wyobrażenia związane z przeżywaniem niebezpieczeństwa. 

    Angielskie anxiety - lęk i jego odpowiedniki europejskie, jak na przykład niemieckie Angst, francuskie angoisse, hiszpańskie angustia, holenderskie angst, wywodzą się z łacińskiego słowa anxietas, a to z kolei wywodzi się ze starogreckiego angh. Początkowo słowo angh było stosowane przez Greków na określenie odczuć cielesnych takich, jak ucisk, napięcie, dyskomfort (stad pochodzi na przykład sowo angina), niekiedy było używane również w znaczeniu obarczony lub zatroskany. 

    Etymologicznie polskie słowo lęk pochodzi od czasownika lękać się. Źródła tego czasownika tkwią w wielu językach słowiańskich, pierwotnie oznaczał on: pochylać się, zginać (z tym czasownikiem kojarzy się także słowo klękać). Rzeczywiście bywa, że pod wpływem lęku człowiek często kuli się, kurczy. Psychologia interpretuje ten odruch jako próbę zapewnienia sobie poczucie bezpieczeństwa przez przyjęcie embrionalnego ułożenia ciała. Jak zauważa Marek Wójtowicz "to regresywne zachowanie ukazuje jak bardzo lęk może uczynić człowieka bezbronnym, zgjąć kształtowaną i umacnianą przez lata konstrukcję psychiczną". Wiele pojęć bliskoznacznych słowu lęk pomaga wdrażać dynamiczny charakter przeżywanego stanu. Odczucia, jakie towarzyszą sytuacji wywołującej poczucie zagrożenia określa się za pomocą takich pojęć, jak: niepokój, obawa, trwoga, przerażenie, zgroza, horror. Dwa pierwsze określenia, niepokój i obawa, wskazują na pewne tło emocjonalne. Zwłaszcza niepokój, będąc antonimem pokoju czy też spokoju, sugeruje "relatywnie stały stan dyskomfortu psychicznego wiążącego się z antycypowanym niebezpieczeństwem". Obydwa te słowa używane są wtedy, gdy chodzi o względnie niską intensywność przeżywanych emocji (często łączone są w związki frazeologiczne z takimi przymiotnikami, jak: lekki, niewielki, pewnie, nieznaczny).

    Inną grupę wyrazów bliskoznacznych wobec lęku tworzą: trwoga, przerażenie, groza (zgroza), horror (horrendum). Te z kolei określenia wskazują na wysoki stopień odczuwanego zagrożenia. Człowiek styka się tu z tak groźnym dla niego aspektem rzeczywistości (zewnętrznej lub wewnętrznej), iż nie tylko jego równowaga psychiczna, ale nawet podstawowe procesy życiowe narażone są na dezintegrację. Zwłaszcza, gdy chodzi o grozę czy horror, spotęgowanie doznań lękowych osiąga szczyty ludzkich możliwości. W języku polskim odzwierciedleniem takich granicznych doświadczeń jest na przykład metafora "umierać ze strachu". (...)

    Lęk zasadniczo bywa odróżniany od strachu. Niemiecka psychoanalityk Karen Horney zwraca uwagę na to, iż lęk sięga niejako głębiej, dotyka istoty, rdzenia osobowości, samego centrum "ja", podczas gdy strach poruszyć może człowieka jedynie częściowo, np. wywołując uczucie zagrożenia jedynie w sferze somatycznej. (...)

    Lęk czy niepokój to określenia, które bardzo często pojawiają się w kontekście opisu postaw lub odczuć związanych z zagadnieniem śmierci. W związku z tym "lęk przed śmiercią" stał się jednym z najczęściej objaśnionych pojęć w dziedzinie tanatologii. (...) Człowiek szuka różnych sposobów, by zminimalizować lęk przed śmiercią. Jednym z pytań towarzyszącym człowiekowi w obliczu lęku przed śmiercią jest pytanie o sens (zarówno życia jak i śmierci). Na powiązanie problematyki dotyczącej tego rodzaju lęku z pytaniem o sens wskazują wyniki badań dotyczących lęku przed śmiercią przeprowadzonych przez Józefa Binnebesela. Wśród odpowiedzi na pytania: "Co możesz zrobić ze wskazanym lękiem, by go osłabić lub wyeliminować?" dominowała druga co do liczby respondentów, którzy napisali: "znaleźć sens". Tej odpowiedzi udzieliło przeszło 54% badanych. (...)

    [Antoni] Kępiński, jako jeden z możliwych sposobów radzenia sobie z lękiem wymienia dystans. Dzięki spojrzeniu niejako z daleka, zachowanie dystansu sprawia, że to, co jest postrzegane jako zagrożenie, maleje. Dystans jest możliwy poprzez "zmysł humoru" oraz "postawę transcendentną". (...) Cel transcendentny stanowi silny czynnik integrujący, wprowadza wewnętrzny ład, a to sprzyja redukcji lęku.

Fragmenty książki dr Pauliny Hornik "Ukryty sens, Viktor E. Frankl i Antoni Kępiński o cierpieniu i śmierci", Wydawnictwo Scriptum, Kraków 2024, str 70-75. 

Bibliografia:

- V. E. Frank, Wola sensu

- J. LeDoux, Lęk. Neuronauką na tropie źródeł lęku i strachu

- M. Wójtowicz, Doświadczenie lęku egzystencjalnego jako sytuacja wyboru

- A. Kępiński, Lęk

- A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego